Rydzewski Władysław, pseud. konspiracyjny: Bogdan, Niemen (1911–1980), ornitolog, muzeolog, profesor Uniw. Wrocł. Ur. 9 VII w Krakowie, był synem Bronisława Nikodema (zob.), i Marii z Dobrzańskich.
R. uczęszczał do Gimnazjum im. Stanisława Staszica w Warszawie i po zdaniu w r. 1929 matury wstąpił na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczy Uniw. Warsz., gdzie studiował zoologię pod kierunkiem Konstantego Janickiego i Jana Tura; absolutorium uzyskał w r. 1933. W czasie studiów, od r. 1930 pracował społecznie w Zarządzie Głównym Ligi Ochrony Przyrody (LOP). W l. 1933/4 odbył służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu i we wrześniu 1934 rozpoczął pracę w dziale ornitologicznym Państwowego Muzeum Zoologicznego w Warszawie pod kierunkiem Janusza Domaniewskiego. Po jego ustąpieniu, R. objął 1 V 1936 kierownictwo Stacji Badania Wędrówek Ptaków przy tymże Muzeum i na tym stanowisku pozostał do wybuchu drugiej wojny światowej. W tym czasie, 20 IV 1937, uzyskał magisterium filozofii z zakresu zoologii z anatomią porównawczą na podstawie pracy Badania nad notarium u ptaków (druk.: Études sur le notarium chez les oiseaux, „Acta Ornithologica Musei Zoologici Polonici” T. 1: 1935 nr 14), za którą otrzymał nagrodę Wydziału; odbył też podróż naukową w celu poznania pracy zagranicznych stacji ornitologicznych do Rossitten, Rygi i Tartu. W l. 1938–9 wydawał „Biuletyn Stacji Badania Wędrówek Ptaków przy Państwowym Muzeum Zoologicznym” (ukazało się 5 numerów), informacyjny kwartalnik dla licznych (ponad 400 osób) ochotniczych współpracowników «stacji» z całego kraju. Podczas obserwacji ornitologicznych w Stacji Hydrobiologicznej na Wigrach R. zajmował się także wodopójkami (Hydracarina), drobnymi pajęczakami wodnymi, które zbierał w grupie jezior wigierskich. Z tego zakresu ogłosił pracę Die bisher bekannten und neu für Polen festgestellten Hydracarinen („Fragmenta Faunistica Musei Zoologici Polonici” T. 3: 1937 nr 9), w której przedstawił 43 gatunki wodopójek z tamtejszych jezior, uwzględniając przy tym po raz pierwszy w opisach fauny polskiej 8 nowych gatunków. Od r. 1935 publikował w „Acta Ornithologica Musei Zoologici Polonici” dalsze prace dotyczące ptaków, m. in.: Die Invasion des Tannenhähers Nucifraga caryocatactes macrorhynchos Brehm im Jahre 1933 in Polen (T. 1: 1935 nr 12), O występowaniu niektórych ptaków w Polsce (T. 2: 1937 nr 3, wspólnie z Andrzejem Dunajewskim), Materiały do znajomości form geograficznych głuszca (Tetrao urogallus Linn.) w Polsce (T. 2: 1937 nr 5, wspólnie z J. Domaniewskim) oraz coroczne sprawozdania z działalności Stacji Badania Wędrówek Ptaków za l. 1936–9. Do wybuchu drugiej wojny światowej R. ogłosił 15 rozmaitych publikacji.
Zmobilizowany w końcu sierpnia 1939 brał R. udział w walkach jako podporucznik rezerwy w 3. p. artylerii lekkiej; 13 IX został ciężko ranny, dostał się do niemieckiej niewoli, z której udało mu się wydostać i 11 X powrócił do Warszawy. Wiosną 1940 otrzymał z Komisji Likwidacyjnej Min. WRiOP etat opiekuna zbiorów w dotychczasowym Muzeum Zoologicznym, lecz jeszcze w t. r. został usunięty przez Niemców. Utrzymywał się z pracy fizycznej, zarazem od lutego 1940 działał w podziemiu: w Związku Walki Zbrojnej, późniejszej Armii Krajowej (AK) na terenie Warszawy i w okolicy, zajmując się m. in. zdobywaniem i skupem broni; tropiony przez gestapo, kilkakrotnie opuszczał miasto chroniąc się w Otwocku. W czasie powstania warszawskiego 1944 r. dowodził 1. plutonem 6. batalionu AK «Piorun» w Śródmieściu na placówce przy ul. Emilii Plater 14, gdzie został ranny w czasie obrony barykady przed nacierającym czołgiem. Za czyn ten awansował na porucznika i otrzymał Krzyż Virtuti Militari. Po upadku powstania dostał się do niewoli i przebywał w obozach jenieckich: najpierw w stalagu Lamsdorf, a następnie w oflagu Murnau. Po wyzwoleniu w kwietniu 1945 pozostał na Zachodzie w Armii Polskiej; w lipcu t. r. poważnie chorego na płuca wysłano na leczenie do Włoch, w r. 1946 do Kairu i wreszcie do Libanu. Tam w l. 1946/7 był nauczycielem przyrody w polskim gimnazjum i liceum w Baabdacie pod Bejrutem oraz redagował miejscowe pisma polonijne.
We wrześniu 1947 R. przyjechał do Anglii po ewakuacji wojsk alianckich z Libanu i do czasu demobilizacji (30 IX 1949) pracował naukowo jako wolontariusz w British Museum (Natural History) w dziale ornitologicznym, gdzie przez dwa lata gromadził obszerne materiały do projektowanego „Atlasu wędrówek ptaków”. Zamieszkał z rodziną w Croydon na przedmieściu Londynu i w l. 1949–60 pracował zarobkowo jako robotnik w fabryce plastyków, potem w zakładach radiotechnicznych i wreszcie w zakładach komputerowych «Elliott». Równocześnie działał w emigracyjnych organizacjach naukowych. W l. 1951–2 otrzymywał stypendium państwowe z Imperial College of Science and Technology przy uniwersytecie londyńskim, które umożliwiło mu studia i przygotowanie dysertacji pt. The nomadic movements and migrations of the European Common Heron, Ardea cinerea L. („Ardea” Vol. 44: 1956 No 1/3). Na jej podstawie uzyskał 20 I 1954 doktorat filozofii z zakresu zoologii i tytuł «Member of the College of Science and Technology». Monografia dotyczyła koczowania młodych czapel siwych w okresie poprzedzającym rozpoczęcie właściwych wędrówek. R. opierając się na bogatym materiale dowodowym wykrył mechanizm dyspersji potęgowej tych ptaków dla całej Europy, wykazał tendencję ich lotu w kierunku południowo-zachodnim oraz ustalił szybkości przelotu, odległości w przebiegu migracji jesiennej i wiosennej, kwatery zimowe, a także różnice zachodzące między populacjami europejskimi: kontynentalną, angielską i norweską.
Międzynarodową renomę jako ekspert w dziedzinie badania wędrówek ptaków zdobył R. na Międzynarodowych Kongresach Ornitologicznych – X w Uppsali (1951), XI w Bazylei (1954) i XII w Helsinkach (1958). Na Kongresie w Uppsali przedstawił pracę A historical review of bird marking („Dansk Ornithologisk Forenings Tidsskrift” Vol. 45: 1951 H. 2), w której zebrał wszystkie ważniejsze wzmianki piśmiennicze o znakowaniu ptaków począwszy od czasów rzymskich (218–201 przed Chr.) aż po r. 1942, zatrzymując się obszerniej na wprowadzonej w r. 1899 przez H. Chr. C. Mortensena metodzie obrączkowania, w celu śledzenia ich wędrówek i długości życia. Pracę tę cytowaną w wielu zagranicznych książkach poświęconych zagadnieniu obrączkowania ptaków uzupełniał następnie publikacjami o współczesnym stanie badań w tym zakresie, a przede wszystkim o metodyce obrączkowania: The present status of the world’s bird ringing („Rivista Italiana di Ornitologia” (Milano) Vol. 25: 1955 No 1) i Typology of the bird ringing („The Ring” 1955 No 3, 4 oraz 1956 No 5, 6). Pracami tymi wywołał R. międzynarodową dyskusję metodyczną nad kierunkami dalszego rozwoju obrączkowania ptaków, a jego propozycje dotyczące kodowego zapisu wiadomości o obrączkowanych ptakach i podawania współrzędnych geograficznych otrzymały początkowo nazwę «metody Rydzewskiego» przemianowanej później na «metodę międzynarodową» obowiązującą stacje ornitologiczne na całym świecie. Na kongresie w Bazylei referował swoją rozprawę doktorską i urządził własnym kosztem pierwszą w dziejach tych kongresów wystawę pt. «Historia obrączkowania ptaków», składającą się z jego cennych zbiorów nagromadzonych już w czasie pobytu na emigracji. Został wówczas wybrany na członka Międzynarodowego komitetu Obrączkowania Ptaków.
Na Kongresie w Helsinkach kontynuował R. tematykę wędrówek ptaków na przykładzie dwóch różnych populacji migracyjnych szpaków polskich: A tentative analysis of the migrational populations of Starling, Sturnus vulgaris (w: „Proceeding of XII International Ornithological Congress”, Helsinki 1960) i Populacje migracyjne szpaków polskich („Przegl. Zool.” T. 4: 1960 z 1). Wyniki badań nad obrączkowaniem ptaków dominowały zawsze we wszystkich pracach R-ego: Lista de aves anilladas capturadas en las islas Baleares („Baleárica” Vol. 2: 1958, wspólnie z J. J. Tato Cumming), Aves anilladas recuperadas en las islas del Atlantico Oriental („Ardeola” Vol. 4: 1958), toż: Informe II (tamże Vol. 11: 1966) oraz Problemy związane z wędrówkami ptaków („Przegl. Zool.” T. 14: 1970 z. 2). W czasie pobytu w Anglii R. ogłosił także kilka innych prac biologicznych, m. in. w ramach pracy zbiorowej Ośrodka Badań Europy Środkowej pt. „Sowietyzacja kultury w Polsce” opracował Nauki biologiczne („Kultura” 1952, grudzień, III numer krajowy), poddając tu krytycznej ocenie lansowaną wówczas w kraju tzw. nową biologię. W ramach Powszechnych Wykładów Uniwersyteckich w Wydawnictwie Szkoły Nauk Politycznych i Społecznych wydał: Budowa i życie komórki („Pogadanki Ogólnokształcące dla Oddziałów Wartowniczych”, S. 2, Londyn 1956 z. 1) i Drobnoustroje pożyteczne i szkodliwe (tamże z. 2). W styczniu 1959 uzyskał tytuł i prawa docenta w zakresie ornitologii Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie na podstawie wspomnianej już pracy A tentative analysis of migrational populations of Starling, Sturnus vulgaris (recenzentami byli Antoni Jakubski i Julian Rzóska). W r. 1960 na zaproszenie amerykańskiej ekspedycji ornitologicznej pod kierunkiem C. Weeksa spędził pięć miesięcy na Wyspach Kanaryjskich, biorąc udział w badaniach tamtejszych ptaków. Otrzymaną wówczas propozycję objęcia profesury na jednym z uniwersytetów w USA odrzucił.
Za namową Kazimierza Szarskiego i Kazimierza Sembrata R. w grudniu 1960 powrócił do kraju i powołany został na profesora nadzwycz. Wydz. Nauk Przyrodniczych Uniw. Wrocł. W l. 1961–2 był kierownikiem Katedry Anatomii Porównawczej Zwierząt, przy której zorganizował od podstaw Zakład Ornitologii. Kierował nim aż do jego likwidacji podczas reformy wyższych uczelni w r. 1969. W r. 1963 (formalnie w sierpniu 1965) został kierownikiem Muzeum Zoologicznego w Instytucie Zoologicznym, które przekształcił w nowoczesną placówkę o randze samodzielnego instytutu przy Wydz. Nauk Przyrodniczych, z największą w kraju biblioteką ornitologiczną. Funkcję jej dyrektora sprawował do śmierci. W r. 1968 został zastępcą dyrektora Instytutu Zoologicznego Uniw. Wrocł., od r. 1969 kierował także terenową Stacją Ornitologiczną w Miliczu, a do końca r. akad. 1978/9 prowadził wykłady fakultatywne z ornitologii.
We Wrocławiu R. stworzył «szkołę ornitologiczną», największy ośrodek tego rodzaju w kraju. Wykształcił 35 magistrów, pod jego kierunkiem wykonano 6 prac doktorskich, a czterech jego uczniów habilitowało się. Był autorem ok. 25 prac naukowych ogłoszonych głównie po angielsku, ok. 50 artykułów, ok. 1 tys. omówień pracy instytucji ornitologicznych i notatek oraz ponad 700 recenzji książek na łamach „The Ring” i „Nature” (London).
W życiu R-ego ważną rolę odegrała działalność wydawnicza i redaktorska: był założycielem i przez 26 lat jedynym redaktorem „The Ring” wpierw prywatnego (ukazującego się w Croydon w l. 1954–60), a od r. 1958 międzynarodowego kwartalnika ornitologicznego (wychodzącego we Wrocławiu w l. 1961–80), którego wydał 101 numerów. W l. 1962–73 był redaktorem naczelnym „Acta Ornithologica” (wydawnictwo Instytutu Zoologii PAN w Warszawie). Założył i krótko redagował w kraju także dwa inne periodyki: w l. 1963–4 „The Ring” S. B – International Ornithological Informations Service (Wr.), a w l. 1978–80 „Natural History Museums Newsletter”, międzynarodowe czasopismo poświęcone muzealnictwu przyrodniczemu. Redagował i kierował zespołem autorskim wydawnictwa „Polskie nazewnictwo zoologiczne”, Część I – „Ssaki” (Wr. 1968) i przygotował do druku część II – „Ptaki”. Był autorem wielu nie publikowanych ekspertyz dotyczących ochrony przyrody i muzealnictwa w kraju, m. in.: nowej Ustawy Łowieckiej (1971), rozwoju sieci rezerwatów zoologicznych (1972), stanu muzealnictwa przyrodniczego w Polsce (1969, 1972, 1975).
Po powrocie do kraju R. brał nadal udział w Międzynarodowych Kongresach Ornitologicznych: w XIII w Ithaca (1962), w XIV w Oxfordzie (1966) i w XV w Hadze (1970). W r. 1963 na Konferencji Ornitologicznej w Paryżu dzięki jego usilnym zabiegom powołano organizację pod nazwą «Euring» (Europejska Unia Obrączkowania Ptaków), zrzeszającą wszystkie europejskie centrale obrączkowania ptaków. Brał także udział we wrześniu 1963 w III Wszechzwiązkowej Konferencji Ornitologicznej we Lwowie, a w październiku 1974 w Międzynarodowej Konferencji poświęconej ochronie ptaków wędrownych Basenu Morza Bałtyckiego w Tallinie. W kraju m. in. sprawował w l. 1962–4 opiekę nad tzw. Akcją Bałtycką, uczestniczył w pracach organizacyjnych II Kongresu Nauki Polskiej, a w r. 1972 zorganizował jubileuszowy X Zjazd Polskiego Tow. Zoologicznego we Wrocławiu.
R. był członkiem licznych towarzystw i organizacji krajowych oraz zagranicznych m. in.: Polskiego Tow. Naukowego na Obczyźnie (w l. 1950–60, Londyn), Zrzeszenia Profesorów i Docentów Polskich Szkół Akademickich (Londyn), przewodniczącym Oddziału Wrocławskiego (1965–9), Polskiego Tow. Zoologicznego, przewodniczącym Polskiej Sekcji Międzynarodowego Komitetu Ochrony Ptaków, członkiem Wrocławskiego Tow. Naukowego (od r. 1961), Państwowej Rady Ochrony Przyrody (w l. 1965–74), Komitetu Zoologicznego PAN, Rad Naukowych: Instytutu Zoologicznego PAN w Warszawie, Karkonoskiego Parku Narodowego (od r. 1961), Wrocławskiego Ogrodu Zoologicznego, przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody we Wrocławiu (1967–74), LOP, British Ornithologists’ Union (Oxford, od r. 1947), Cooper Ornithological Society (USA, od r. 1954), International Bird Ringing Committee (USA, od r. 1954), Sociedad Española de Ornitologia. R. był bibliofilem oraz kolekcjonerem znaczków i pocztówek o tematyce ornitologicznej, obrączek ptasich itp. Zmarł 28 VIII 1980 we Wrocławiu i został pochowany na cmentarzu Św. Wawrzyńca przy ul. Bujwida. Był odznaczony wspomnianym Krzyżem Virtuti Militari V kl., Medalem Wojska Polskiego (1946), brytyjskim War Medal (1947), Krzyżem AK (1968), Odznaką 45-lecia LOP (1972).
Z małżeństwa zawartego w październiku 1946 w Libanie z Danutą Grabowską (1909–1979) R. miał syna Marka (ur. 1947), geologa, i wychowywał przybraną córkę Marzenę, zamężną Łuczkiewicz, etnografa.
Od listopada 1985 imię R-ego nosi Muz. Przyrodnicze Uniw. Wrocł.
Feliksiakowa J., Polska bibliografia zoologiczna za lata 1945–1954, Wr.-W.-Kr. 1969; Katalog polskiej literatury biologicznej za lata 1935–1939, W. 1975 XX; Polska bibliografia ornitologiczna za lata 1945–1960, „Acta Ornithologica” T. 9: 1965 nr 1; toż za l. 1961–70, tamże T. 18: 1980 nr 1; toż za l. 1971–80, tamże T. 25: 1989 nr 2; Słown. biologów (A. Czyżewski); Informator zoologiczny (Directory of Polish Zoologists), W. 1971, 1984; Uniwersytet Wrocławski, Spis wykładów na r. akad. 1967/8–1974/5; Wrocławski Informator Uniwersytecki na r. akad. 1961/2, Wr. 1961; – Brzęk G., Stacja hydrobiologiczna na Wigrach, L. 1988; Busse P., Wspomnienie o Profesorze Rydzewskim, „Notatki Ornitologiczne” T. 22: 1981 z. 1–2 s. 93–5 (fot.); Leńkowa A., Dzieje Ligi Ochrony Przyrody w Polsce, W. 1968 s. 93–4; Nauka polska we Wrocławiu w latach 1945–1965 i jej znaczenie społeczne, Wr. 1965 s. 157; Rutkiewicz I., Archipelag nauki, Wr.-W.-Kr. 1966 s. 219, 221; Sawicki J. Z., VII Obwód Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej „Obroża”, W. 1990; Tomiałojć L., Obituary – Prof. dr Władysław Rydzewski (1911–1980), „The Ring” Vol. 9: 1980 No 102–3 s. 113–15 (fot.); Tomiałojć L., Wiktor A., Profesor dr hab. Władysław Rydzewski, „Przegl. Zool.” T. 25: 1981 z. 4 s. 459–65 (fot.); Uniwersytet Wrocławski 40 lat w służbie nauki, kultury, gospodarki, „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1988 No 991 s. 137; Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1970. Księga Jubileuszowa, Kr. 1970; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – „Acta Ornithologica” Vol. 20: 1984 nr 1 (fot.); „Beiträge zur Naturkunde Niedersachsens” Bd. 34: 1981, Heft 3 s. 168; „Chrońmy przyrodę ojczystą” R. 2: 1946 nr 7/8 s. 18–23; „Kwartalny Biul. Inform. o Ochronie Przyrody” R. 8: 1938 nr 3 s. 21–2; „Nature” Vol. 179: 1957 No 4557 s. 456; „Przegl. Zool.” T. 12: 1968 z. 3 s. 282, 349, z. 4 s. 373, 377, 380–1, 387, 389, T. 14: 1970 z. 2 s. 234–7, T. 16: 1972 z. 3 s. 312–13, 318–21, 326, 328, 341 (fot.), 359, 362, 364, T. 19: 1975 z. 1 s. 108, 136–7, z. 2 s. 284–6, T. 24: 1980 z. 4 s. 481–8; „The Ring” Vol. 4: 1964 No 40 s. 40–50, Vol. 6: 1972 No 71–3 s. 45; „Słowo Pol.” 1980 nr 187 s. 2; „Spraw. Wrocł. Tow. Nauk”, S. B, R. 25: 1980 (1982) s. 5, 85, 93; „Vogelwarte” Bd. 31: 1981 No 2 s. 182; „Wszechświat” 1961 z. 11 s. 285–6, 1965 z. 4 s. 110 „Życie Warszawy” 1980 nr 221 s. 8; – Arch. Inst. Zool. PAN w W. Dział Dokumentacji: sygn. 310, 957 ab, 1819, 2243, 2254, 2283, 2362, 2658, 3196, 5425; Arch. Uniw. Wrocł.: „Album dwudziestolecia Uniwersytetu Wrocławskiego im. Bolesława Bieruta 1945–1965. I Uniwersytet – życiorysy” (rkp. autobiografii), Akta personalne R-ego; B. Pol. w Paryżu: Mater. do Słown. Biogr. Lama (własność Tow. Hist.-Liter.); – Informacje rodziny z Wr.
Andrzej Dzięczkowski